Η γέννηση του ελληνοβυζαντινού πατριωτισμού

Η πνευματική ζωή του Βυζαντίου κατά τον 10ο και 11ο αιώνα αλλάζουν. Κατά τη διάρκεια αυτή εκδηλώνεται έντονο ενδιαφέρον των βυζαντινών για τα έργα της κλασικής αρχαιότητας όχι μόνο από τις σχολές της Κων/πολης αλλά και από το ευρύ κοινό. Εκείνο που παρατηρούν ουσιαστικά οι βυζαντινοί διανοούμενοι της περιόδου εκείνης είναι ότι οι ηθικές αρχές, οι αξίες και τα ιδεώδη των φιλοσόφων της αρχαιότητας συμβαδίζουν απόλυτα με το χριστιανικό ιδεώδες της βυζαντινής εποχής.

Τότε, νομιμοποιείται και η λέξη «Έλληνας», που στο παρελθόν σήμαινε τον ειδωλολάτρη. Ο όρος «ελληνικός» χρησιμοποιείται σταδιακά από τους ίδιους τους βυζαντινούς για να χαρακτηρίσει την βυζαντινή παιδεία και τον βυζαντινό πολιτισμό.

Οι βυζαντινοί αναζητούν στήριγμα στους Έλληνες τα τελευταία χρόνια της ζωής τους για δύο κυρίως λόγους:

1) εξαιτίας της ελληνοφωνίας τους, που τους διαφοροποιεί από τους Λατίνους, οι οποίοι άλλωστε τους χαρακτηρίζουν μειωτικά «Γραικούς» (χριστιανούς της Δύσης). Το ρωμαϊκό ιδεώδες δηλαδή που ήταν συνυφασμένο με μια στρατιωτική έννοια αντικαταστάθηκε σταδιακά από το ελληνικό πνεύμα, που με τη σειρά του αρχίζει να αντιμετωπίζει υποτιμιτικά τους Δυτικούς, αποκαλώντας τους «βάρβαρους», με την έννοια που χρησιμοποιούσαν τη λέξη οι αρχαίοι Έλληνες, δηλαδή μη πολιτισμένους. Άλλωστε, με αυτόν τον τρόπο, οι Βυζαντινοί χάρη στην παιδεία τους υπερείχαν έναντι των αυτοκρατορικών στρατιών της Δύσης.

 2) το βυζάντιο είχε ανάγκη να διαμορφώσει μία εθνική συνείδηση για να βάλει σε όλους τους εχθρούς που το επιβουλεύονταν, και ήταν πολλοί, την ετικέτα του απολίτιστου. Ο όρος «χριστιανός» δεν επαρκούσε πλέον. 

Πηγή: Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Ψυχογιός, Αθήνα 1997.